هر کسى مستعدّ شنیدن حق نیست، شرایط اهلیّت سماع،

عامیان باطل و موهوم را زودتر از حقیقت مى‏پذیرند،

فکر: جمع فکرت بمعنى اندیشه و تفکر.

سماع: یعنی شنیدن، دراین جا شنیدن حق مراد است.

سماع: سماع، نزد صوفیان، مباح است براى سالکى که از حق و بحق شنود بدین معنى که وسایط را از میان بر گرفته و بر حق نظر گمارده باشد تا سماعش از رنج وقت و تحمل وارد آسایش دهد و از غلبه‏ى حال آرامش بخشد و در معانى غیبى را بر روى دلش بگشاید نه چنان که سخن مسموع را بر احوال فرومایه‏ى نفسانى تنزیل کند و در هوى فرو تر رود و بپاى شیب خذلان افتد، ابو بکر شبلى گفته است که ظاهر سماع، فتنه و باطن آن عبرت است پس کسى که اهل اشارت است و عبرت تواند گرفت آن، بر وى مباح است و اگر جز این باشد خویش را در فتنه مى‏افکند و در بلا و قطعیت را بر خود مى‏گشاید، محمد غزالى که درباره‏ى سماع آزاد منشانه فتوى داده، حلیت آن را مشروط به پنج ادب یا شرط کرده است (زمان و مکان و اخوان، مراعات حاضران، کسر شهوت، حضور قلب، تواجد بشرط، موافقت حاضران.) مولانا فرموده است: «اول اهلیت سماع حاصل کن، آن گاه سماع کن که من دى شکر را در بینى کردم، بینى من شکر را نشنید، مستعد آن نبود.»[1]. بنا بر این، بیت مورد بحث بمنزله‏ى مثال است یعنى همه کس شایسته‏ى آن نیست که اسرار معرفت را بر گوش وى فرو ریزند همچنان که هر سالکى را اجازه‏ى سماع نیست و هر مرغى انجیر نتواند خورد. سپس مى‏گوید که این ظاهر پرستان گذشته از آن که مستعد معرفت نیستند از نعمت حیات راستین هم بهره ندارند، مرده‏اند زیرا حس ندارند و چنان مرده‏اى نیستند که تغذیه را شایند بلکه گندا و پوسیده‏اند که تنها ممکن است به اجزاى خاک بدل شوند، این چنین مردمى فاقد حس ترقى و صعود حقیقى هستند و تصویر و نقشى را مانند که نقاش بر پرده‏ى نقاشى مى‏نگارد که نه حس دارد و نه حرکت و نه شعور بحال خود.[2]

راست: درست و مطابق واقع،

زاک: جسمى معدنى و بلورى شکل که چون آب بدان رسد سیاه شود، زاج.

   ( 2774) زیرا فهم‏هاى کهنه و نظرهاى کوتاه صد فکر بد در اذهان تولید مى‏کند.( 2775) همه کس براى شنیدن مطالب عالیه مهیا و مستعد نیست و هر مرغکى انجیر خوار نخواهد بود. ( 2776) مخصوصاً مرغ کور و بى‏چشم مرده و پوسیده که هر دم یک خیال واهى بنظرش مى‏رسد.( 2777) براى نقش ماهى آب و خاک فرقى ندارد و براى شستن رنگ هندو چه صابون بکار برى و چه زاج استعمال کنى بهر حال رنگ زایل نمى‏شود.

مولانا می‌گوید: اگر بخواهم این سخن را شرح دهم، فهم‌های کهنه و کوته‌بین اهل ظاهر آن را در نمی‌یابند و در افکار خود، آن را خیال‌اندیشی و گمراهی تلقّی می‌کنند، زیرا هر‌کس نمی‌تواند حقیقت را بشنود! انجیر را به مرغی می‌دهند که نوکش خمیده است. به این ذهن‌های پوسیده که سرشار از خیالات واهی‌اند و چشم حقیقت‌بین ندارند، چیزی از اسرار حق نباید گفت. اینها مانند تصویر ماهی‌اند و شنا نمی‌توانند بکنند. هند‌و سیاه است؛ نه با صابون سفید می‌شود و نه با زاج (مواد پاک کننده یا رنگ زدا).

او می گوید: هر کسى مستعد شنیدن حقیقت نیست، حرف حق تلخ است از آن جهت که مخالف میل و هواى نفسانى است و کسى تحمل حق مى‏کند که از هوى و آرزو رسته باشد، این چنین کسان در میان مردم کمتر وجود دارند، هیچ کسى نیست که میل و هواى نفس از او گسسته شود هر چند که ببالاترین مدارج کمال انسانى رسیده باشد، آدمى حق را وقتى تحمل مى‏کند که بر خلاف میل او گفته نشود، در غیر این صورت هیچ کسى براى شنیدن حق آمادگى ندارد چنان که هر مرغى انجیر نتواند خورد زیرا مطابق مثل معروف:

مرغى که انجیر مى‏خورد نوکش کژ است. تفسیر دیگر کلام مولانا این است که بگوییم: عامیان بویژه آن گاه که دین و کیش را از روى جهل و تعصب فرا مى‏گیرند، امور محال و نامعقول را خوش تر و زودتر مى‏پذیرند تا حرفى را که مطابق عقل است، اینان براى دفاع از محالات تا پاى جان ایستاده‏اند و خون مخالفان خویش را بر طمع ثواب و اجر اخروى، درنده خویانه مى‏ریزند و عِرض و آبروى آنها را مى‏برند و هرگز حاضر نمى‏شوند که سخن صواب و موافق منطق را بشنوند، و قرنها برین خوى زشت و مرگ انگیز رفته‏اند و باز هم مى‏روند، حقائق علم و حس را انکار مى‏کنند و محالى را که از اهل ظاهر و فریب کاران مى‏شنوند بجان و دل مى‏پذیرند.

            پس کلام پاک در دلهاى کور             مى‏نپاید مى‏رود تا اصل نور

            و آن فسون دیو در دلهاى کژ             مى‏رود چون کفش کژ در پاى کژ

مثنوى، ج 2، ب 316، 317